شناخت جنبش‌های معنویت‌نمای نوظهور بر اساس مدل جغرافیایی

به گزارش فرقه نیوز و به نقل از تسنیم-محمدحسن نجاری:

در این یادداشت در صدد معرّفی دسته‌بندی‌ها و تقسیماتی هستیم که برای معنویت‌های نوظهور از سوی محقّقین ارائه شده است. اهمیّت آگاهی از این تقسیمات و دسته‌بندی‌ها و دستیابی به دسته‌بندی‌ای جامع از آن جهت است که این عمل در فهم عرفان‌های نوظهور و بررسی آن‌ها تأثیر قابل توجّهی دارد.

محقّقین، عرفان‌های نوظهور را را به شیوه‌های مختلفی مورد دسته‌بندی قرار داده‌اند¹. با بررسی هر یک از این شیوه‌ها، می‌توان دریافت که بهترین شیوه در دسته‌بندی عرفان‌های نوظهور، استفاده از «مدل جغرافیایی» است. براساس این مدل، جنبش‌های معنویت‌نمای نوظهور را با توجّه به خاستگاه و مکان پیدایش آن‌ها می‌توان به شش دسته تقسیم کرد²:

1. عرفان‌های هندی

یکی از مهمترین سرزمین‌هایی که از گذشته‌های دور تا کنون مرکز پیدایش عرفان‌های مختلف بوده است، سرزمین هند است. آیین‌ها و عرفان‌های به وجود آمده در این سرزمین را با توجّه به دوره پیدایش هر یک از آن‌ها می‌توان به دو دسته کلّی تقسیم کرد:

- آیین‌های باستانی که شامل «ودا»، «برهمن یا هندوئیسم»، «جین»، «بودا» و «تنتره» می‌شود.
- آیین‌های نوظهور که «یوگا»، «اشو»، «سای‌بابا»، «رام الله»، «کریشنا»، «یوگاناندا» و «دالایی‌لاما» را می‌توان به عنوان مهمترین آن‌ها نام برد.

2. عرفان‌های آمریکایی

دومین محدوده پیدایش عرفان‌های کاذب را می‌توان در قارّه آمریکا و به خصوص در آمریکای جنوبی و کشور مکزیک دانست؛ در طول تاریخ، عرفان‌های متعدد و متنوّعی در این قارّه پدید آمد که بسیاری از آن‌ها نوظهور بوده و تنها تعداد کمی از آن‌ها جزو عرفان‌های قدیمی محسوب می‌شوند. از میان عرفان‌های آمریکایی می‌توان از «عرفان سرخ ‌پوستی (شامل تولتک، سو و عرفان ساحری)»، «اکنکار» و «پائولو کوئیلو» به عنوان مهمترین آن‌ها نام برد که عرفان سرخ‌پوستی نسبت به اکنکار و پائولوکوئیلو قدمت بیشتری دارد.

3. عرفان‌های نشأت گرفته از آیین مسیحیّت

عرفان‌های نشأت گرفته از آیین مسیحیّت را با توجّه به دو جریانی که در زمینه تجربه عرفانی در میان بزرگان مسیحیّت وجود دارد، می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

- گروه نخست عرفان‌های خدا محور که در آن‌ها خاوند به عنوان وجودی متمایز از انسان معرّفی شده که با محبّت و عشق می‌توان به او رسید. این عرفان توسّط «آگوستین قدّیس» در میان مسیحیان رواج یافت.
- گروه دوّم عرفان‌هایی که مسیح محور بوده و پیروان آن خداوند، لطف و حضرت مسیح (ع) را یکسان می‌دانند. این عرفان نیز برای اوّلین بار توسّط «پولس قدّیس» در میان مسیحیان مطرح شد.

4. عرفان یهود

عرفان یهود که در زبان فارسی از آن با عنوان «عرفان قبّاله»، «عرفان قبالا» و «آیین کابالا» یاد می‌گردد، در واقع شبه عرفانی است که از ترکیب و اختلاط دیگر عرفان‌ها و آیین‌ها، همچون عرفان‌های مسیحیّت و یوگا و آیین زردتشتی به وجود آمده است. از همین روست که بسیاری از محقّقین بر این باور هستند که یهود اساساً عرفان ندارد³ .

5. آیین ذن

آیین ذن، مجموعه عرفان‌هایی است که خاستگاه آن‌ها کشور چین بوده است. تائوئیسم و کنفوسیوس را می‌توان به عنوان برجسته‌ترین عرفان‌های چینی دانست. البتّه افکار چینیان از این دو عرفان فراتر رفته است؛ به گونه‌ای که در برهه‌ای از زمان بودیسم سراسر چین را فرا گرفت و غلبه کمونیست بر این کشور، موجب به وجود آمدن تغییرات مهمّی در عرفان‌های چینی شد.

6. فرا علم و فرا روان‌شناسی

از دیگر مواردی که به عنوان یکی از دسته‌های عرفان‌های نوظهور مطرح می‌شود، فرا علم و فرا روان‌شناسی است. فرا علم و فرا روان‌شناسی، شاخه‌ای از علم و روان‌شناسی است که در آن به مطالعه پدیده علمی و روان‌شناسی به ظاهر ماوراء الطبیعه پرداخته می‌شود. بسیاری از عرفان‌هایی که در حال حاضر از آرامش درون سخن گفته یا مدّعی ارتباط با موجودات فرا زمینی و ارواح هستند را می‌توان در همین گروه قرار داد.

با توجّه به  به عرفان‌های نوظهوری که در حال حاضر در کشورمان در حال فعّالیت و جذب اقشار مختلف جامعه هستند، در یادداشت‌های آینده ابتدا به معرّفی عرفان‌های نشأت گرفته از هند پرداخته خواهد شد و سپس سایر عرفان‌ها را با توجّه به قرار گرفتن آن‌ها در هر یک از شش دسته مذکور مورد تبیین و بررسی قرار خواهیم داد.

1. برای آگاهی بیشتر پیرامون مدل‌ها و شیوه‌های مختلف دسته‌بندی عرفان‌های نوظهور ر.ک: اردشیری لاجیمی، حسن؛ سراب معنویّت (گزارشی تحلیلی از فعالیت جریان‌های معنویت‌گرای نوظهور)، قم: اداره کلّ پژوهش‌های اسلامی، 1394، ص 31.
2. این تقسیم‌بندی برای نخستین بار از سوی دکتر محمّد تقی فعّالی، از اساتید بزرگ و بنام در زمینه عرفان‌های نوظهور، ارائه شده است (ر.ک: فعّالی، محمّد تقی؛ آفتاب و سایه‌ها، تهران، عابد، 1390، چاپ نهم).
3. ر.ک: فعّالی، محمّد تقی؛ پیشین، ص 361.